Botagöz - 14

– Otır, şırağım!– dede İtbay, Asqarğa törge töseule şıt körpeseneñ
üstenen orın körsetep,– şarşasañ qisay,– dep jastıq tastadı.
– Rahmet, ağay.
– Astapıralla!– dede İtbay (solay deyten onıñ keyde ädete boluşı
yede), tezesen bükpey turıp,– älge auılnaydıñ qazer ketetene bar yede. Ber
kerekte jumısımdı umıtqanımdı qaraşı, aytıp qalayın: ulıqsat yet,
şırağım. Qazer kelem.
– Barıñız.
Sırtta toptalıp otırğan auılnaylarğa İtbay orındaytın estere
turalı ämer berep attandırdı da, Qojantay degen bereuen «keşkene sabır
yet!» dep alıp qaldı.
– Bere kel!– dede oğan İtbay, üyden uzağıraq jerge qaray jürep,–
keñeseyek.
Qojantay İtbaydıñ ne aytarın sezde de, soñına yerde.
– Otır!–dede İtbay bılay şığıp ber betegele jerge. Qojantay
otırdı.
– Käne, aytşı, älge qızdıñ keñesen ne qıldıñ?
– Könbeyde, quday soqqır.
– Ağası qamauda äle jatır ma?
– Baltabekte aytasıñ ğoy? Jatır, Burabayda!
– Urlağan mayı qanşa yede?
– Yeke puttay bar belem.
– Sen qızğa ana ber sözde ayttıñ ba?
– Men aytpağan söz qaldı deyseñ be? Beraq qulağına qol apartpay
şapşıp turğan ber qız. Aytatın söze:
– «Oğan barğanşa, özemde özem jarıp ölterem!» deyde.
– Ä-ä, solay dey me? Qaray gör päleketteñ mıqtısın!
– Ras, qajırlı qız yeken yeze.
– Peş!.. sen de tapqan yekenseñ «qajırlı» kesene. «Qatın qayrattansa
qazan qaynatadı» degende belesen, be? Tömen yetekte äyel yemes pe, qajırlı
bop qayda baradı.
– Men qajıdım.
– Äy, Qojantay!–dede İtbay, sıbırlañqırap söylep,– yeger qız üyteten
bolsa, osını qarañğı urlıqpen alıp qaşsam qaytede?
– Qaydan beleyen?
– Men bul qızben saudalasa-saudalasa şarşadım. Meneñ bul qızdı
alam degenemde jurt yestede. Yende munı almau – mağan ölem. Jaqsılıqpen
könbede. Yende qol es qıludan basqa jol qalğan joq.
– Özeñ beleseñ,– dede auılnay jer şuqıp.
– Nege jer şuqisıñ? (Qojantay ündemede). Älde janıñ aşi ma?
– Janım aşıp... mağan ne qarındas, ne jien, ne jienşar yemes,
aydaladağı bereude qaytem. Zañğa sıysa degenem ğoy...
– Äy, zañıñdı qoya turşı! K,olda yemes pe, ol zañ.
Keşe Koşkin kelep yede, şet jağalap aytıp yem, «al da kel, artqı
jauabın mağan ber!» deyde. Zañ ezdeyten ol k,ızdıñ keme bar? Men yende
barımtağa keresem. Qızdıñ talayı osılay bulqınatın. Alıp qaşqasın
köneten. Atı äyel yemes ne. Sen yende saudanı qoyıp, osını qalay alıp
qaşudıñ jolın ayt. Ber baraqta qızdıñ üyenen basqa neşe jan bar?
– Kem belsen qanşa jan yekenen. Äyteuer köp. Uzındığı jüz kezdey
baraq. Qaz-qatar tösegen taqtay. Jurt öte tığız jatadı. Araları
bölenbegen.
– Onda alıp şığuı qiındau yeken. Alım berse şığarıp bereten
qasında öjet jegetter bar ma?
– Söylesep köreyen onı. Ber jaman jere – jeñgese jötel auru, sırqatı
naşar dep yestedem. Belte şamı senbeyde belem. Jäne qız öze jeñgesene
susın berep tüne boyı damıl körmeyde deyde, oyau otıradı deyde.
– Kündez qayda boladı qız?
– Boynada soyğan maldardıñ eşegen arşidı.
– Ä, onda, kündez de qiın yeken. Aldastırıp alıp ketuge bolmas pa
yeken, joldan qağıp äketeten?
– Qaydan beleyen?
– Sen yende ber aylasın tap. Osı sınımnan ötseñ, men de umıtpaspın
jaqsılığıñdı. Saylau da jaqındap kele jatır ğoy, özeme kandidat qıp
aluğa da barmın, aytqanımdı orındasañ.
«Kändelettek» Qojantaydıñ armanı yede. Köpten kez aldına yelestep
jüreten qus qolına kep qonuğa ıñğaylanğan sıqıldı bolğasın, onıñ oyı
qızdı baraqtan urlap alıp şığu amalın tez qarastıra bastadı.
– Buğan ber-aq jol bar,– dede Qajantay,– tañ qarañğısında barlıq
yerkek boynağa ketede. Baraq boynadan alıs. Qız keşerek baradı. Tañ ata.
Sol kezde mıqtı jegetter saylanıp barıp, üyden alıp şığıp, mıqtı
atpen tartıp otırsa kem quıp jetede deyseñ.
– Mınauıñ tapqan aqıl yeken.
– Yendeşe, bügen-yerteñ jegettereñde jeber. Men özem baraq mañayında
bolayın. Ärkemderge söyleseyen de, yeger şığarıp beruşe bolsa – nur
üstene nur, şığarıp beruşe tabılmasa – özem retteymen. Eñerde jegetter
zavodqa jaqın auılğa kelsen de, bereue mağan habar bersen. Uzaq tün
añdısaq, almay qoymaspız.
– Jaraysıñ, Qojeke,– dep İtbay süysengendey qarqıldap külde.
Qolıma ber tigezseñ, arjağın özeme ber. Ber-aq künde juasıtıp alamın.
Osı qurğırğa jabıspay-aq qoysam da bolatın yede, beraq jurt yestep qaptı.
Anau küne bereuler: «qusıñ quttı bolsın!» dep qayırlı bolsın aytıp
jatır. Alıp qoydı dep oylaptı. Şerken, öleren belmeyten qız yeken.
Yesektege bası törge jetkenge quanıp, öze-aq .keleten qız. Amalıñ bar ma,
aqılı joq bolğasın.
– Apır-ay deseyşe, altınğa qolın malıp otıratın rete bar ğoy osı
üyde.
– Yende me, yeger osı bosağağa däm jazıp kele qalsa, saptıayaqtan sarı su
eşkezermen ol mundarğa.
– Sol qız zakönşek deyde. Orısşa nedäuer oqıp tastağan qız bolsa
kerek...
– Ä, qoyşı, sonday sözde!– dede İtbay keyep,– zakonnik!.. Netken
zakönşek?.. Zakon osı küne mınada! (İtbay qaltasın qaqtı).
– Jañağı ber nemeñde tez attandır,– dede Qojantay İtbayğa,–ol ne
qılğan neme öze?
– Sen tanımaysıñ ba? Bayağı bezdeñ üydege uçitel.
– Ä, so ma?–dede Qojantay «özen yedereytep.– Osı neme osı qızdı alam
dep aytadı dep yestep yem.
– Dese degen şığar . Beraq buğan sır bermey tez jöneltep jeberem.
Mana jılı qabaqpen amandasıp otırğanım da sol, äytpese özen
unatpaytın yem. Yeşnärse sezbegen adam sıqıldanıp attandırıp
jebereyen.
– Bereuden suramas pa yeken?
– Kemnen suraydı? Suraytın keseneñ rete joq.
– Onda durıs. Beraq saq bolğaysıñ. Kem belede, qız üyende yekenen belse,
auıtqıp ketue mümken. Munı körse qız şirap ketede.
– Jaraydı.
3
İtbaydıñ jaqsı kütuene, Asqar qayran qaldı. Burınğı kekerlek
menezeneñ bereue de joq: «jatıp jastıq, ielep tösek bolıp turğan» ber
adam. Yeke sözeneñ bereue «sez», «bez». Bayağıdan bere Asqardıñ qayda jürep,
qayda turğanın suramay qalğan joq. Ara-tura: «üyrenep qalğan yekemez,
köpke şeyen ögeysep jürdek. Peterburda sen ustalğanda eşem auırdı,
qoldan keler şara bolmadı» degende de aytıp qoydı. Beraq Botagözge
janasatın sözdeñ mañayınan alıstap ürkep jolağan joq. Bar sözende ol,
Asqardıñ yesene Botagözde tüsermeuge tırıstı.
Astan yeñ aldımen qımız kelde.
– Äy!– dede İtbay bie baylap kep, Asqarğa amandasqan Bürketbayğa,–
qımız quydırşı! Jaqında ıstan şıqqan keñ sabağa quyılıp, qımız
jarıqtıqtıñ öze balday tätte bop tur yede. Maydıñ qımızı qanday,
jarıqtıq! Tätte astı dos-jarın, kep otırğanda eşkennen bu düniede
qızıq bar deyseñ be?
Bürketbay daladan bereude şaqırıp alıp, kümes pespekte, iendep turğan
ülken qara sabanı, üyde basına kötere küpeldetep peste de, kümestegen ülken
sarı ağaş tegenege köbegen burqıratıp quydı. Jaña ıdısqa quyğan qoyu,
jas qımızdıñ ise segez qanat aq üydeñ eşen lıq toltırğanday boldı.
Köpten munday qımız eşpegen Asqardıñ auzına selemeye jiılıp,
murnına kergen tätte ies – barlıq tamırın qıtıqtap, qaşan ayaqtı qolına
ustatıp, semere ber jutqanşa tağatın qaldırmadı.
Bete köperşegen, yeretken altınday qoyu sarı qımızdı toltırğan
kärden kese qolına tigende, telen tuşıtqan qımızdı Asqar jutıp-jutıp
jeberep yede, sağınğandıqtan ba, susağandıqtan ba –mañdayınan ter şıpşıp şığa kelde.
– Käne, otırma, Bürketbay,– dede İtbay, Asqar qımızğa beraz
susındağannan keyen,– mal aldır! Qısqı sıbağası da bar şığar. Beraq ber
maldıñ yeten jemey rete kelmes.
– Bar däm boladı ğoy.
– Atay körme! Bezdekene kelgesen maldıñ basın jemey, o ne degeneñ? Ber
mal deppen-au, özeñ munda beraz kün jatatın tığarsıñ?
– Joq, jürem.
– Ye, onıñ qalay? Dämdes üyeñ. Aunap-qunap jat.
– Asığıs yem, rahmet!
– «Nege keldeñ?» degen kesedey jolıñdı surap mazañdı almayın dedem.
Jol bolsın!
– Äley bolsın.
Asqar jol mänesen tolıq ayttı.
– Ä, jaraydı. Bezge de sanaq jürede degen buyrıq kelep yede. Reteñ kelse,
osı yelge şıqsañ jaqsı bolar yede. Bul sözde auzı aytqanmen, «osı käper
ras kelep qala ma?» degendey, İtbaydıñ eşe qorqa bastadı.
– Men keler yem,– dede Asqar,– beraq oblısta basqa jaqqa beketep
qoymasa.
– Bärekelde-ay, asığıs yekenseñ!– dep renjegen boldı İtbay,– sonda da
jatıp ket berer kün, tım bolmasa.
– Rahmet, bügen jürem.
– Apır-ay, onda astı tezdet, Bürketbay. Marqa pesep jetpegen keze yede
ğoy. Jem jep şıqqan köpey qozınıñ bereuen aldıra ğoy.
Bürketbay ketkennen keyen Asqar men İtbaydıñ keñeseneñ köbe soğıs
turalı boldı.
– «Qazaq» bar ma, ağay?– dede Asqar soğıs keñesene kereskesen.
– Bar. Sandıqta. Tegep jürmen. Aldırayıq.
İtbay äyele Jamaldı şaqırıp aldı da, Asqar amandasqannan keyen
sandıqtı aştırıp, tegelgen gazetterde aldı, Jamal şığıp kette.
Asqar «Qazaq» gazeten aqtarıp qarasa, tügel yeken. Ber jağınan
qımızdı juta otıra, İtbayğa qaramastan, 1914 jıldan berge nomerleren
Asqar tez-tez jügertep qarap şıqtı.
«Altın qorınan ber milliard jete jüz million som Obraşenieden
alınıp, onıñ ornına yeke yese qağaz aqşa şığarılsın».
«Temeke men araqtı qımbattatıp, 175 million som jinalsın».
«Segez ayda Rosseyädan soğısqa tört milliard şığın ustaldı».
«Ber ayda Angleyä soğısqa tört milliard şığın ustağan.
«Yeke jılda Frantseyä qırıq milliard şığın ustağan...» Osı sıqıldı
soğıs şığındarına jäne ölgen adamdardıñ sanıp oqığanda, Asqar
tañdayın qağıp, basın şayqadı.
– Torğay oblısınıñ öze,– dede Asqar İtbayğa gazetteñ ber jeren
barmağımen nusqap,– 191341 som järdem berepte ğoy, biıl soğısqa.
– Köp yemes yeken,– dede İtbay,– Anau küne Kökşetauda, Krivonosovta
bolıstardıñ jiılısı bolıp yede. Bezdeñ ber üyez 146 mıñ som aqşaday
berepte. 5000-day kiez üy, 12 mıñday at jeberepte.
– Ras, qiınğa soqtı bul soğıs.
– Artı qayır bolsa yeşnärse yetpes.
– Artı da onşa qayırlı bolmaytın sıqıldı körenede ğoy.
– Astapralda! Nege?
– Qazaqtan soldat alu mäselese köterelep jatqanın oqıdıñız ba?
– Oqıdım. Beraq jel söz ğoy deymen.
– Jel söz körenbeyde. Mene, 171 sanında ükemet pen Dumanıñ arasında
otar ulttardan soldat alu turalı talas bolğanın jazadı. 172 sanında
soldat alınatındığı ayqındalğan sıqıldı. Mene, kördeñez be, «qazaqtar
soldatqa salt baratın bolsın» degen usınıs turğanın? Gazetteñ öze,
mınau 179 sanında, qazaqtıñ qazaq pravosımen soldatqa baruın jaqtap
otırğanın kördeñez be?
– Qay aydağı nomere?
– 30 aprel, 1916 jıl. Mınau 174 sanında sanaqtan mal, jan
jasırmañdar dep jazıptı. Mına ber sözderge qarağanda soldat beruge
«Qazaq» gazeten basqaruşılar moyındağan-au deymen.
– Kem belsen?–dey saldı İtbay.
– Ne bolatının kem belsen? Beraq soğıs auırtpalığın onsız da yereksez
köterep otırğan qazaq buğan könse durıs, könbese ülken bülenşelek boladı
ğoy deymen...
– Täyere-ay, qurğaq qolmen könbegende ne qıladı?
Asqar jauap bermey auır kürsende.
– Ua, qurısın sol soğısıñ!– dede İtbay, Asqardıñ tunjıray
qalğanın sezep,– qazaqqa alaböten kelgen auırtpalıq yemes. «Köppen
körgen ulı toy» degen. Qayter deyseñ. Täñereneñ jazğanı bolar. Tasta
gazette! Eş qımızdı! Äkel keseñde, quyıp bereyen!
– Bolıp qappın. Dalada jürep kelsem deymen azıraq.
– Oqası joq. Älge Bürketbay qayda? Äy, Bürketbay!
– Äu!– degen dauıs kelde sırttan.
– Boldıñ ba?
– Boldım.
– Munda kel, yendeşe!
Bürketbay kelgenşe, «özem de şığam ğoy» dep Asqar türegep tısqa
şığıp kette.
– Nege şaqırdıñ?– dede Bürketbay üyge kerep.
– Älge Asqarmen jürep kel deyen dep yem.
– Sez Asqarmen tım quda tüsep ketteñez-au, mırza?
– Jağıñ qarıssın!..
– Uzap kette. Yestemeyde.
– Al, sen bar, olay bolsa. Beraq auzıña saq bol. Tuyaqtıñ qızın surasa,
jöneñde aytpay teres söyle. Arjağın özeñ bele jatarsıñ.
– Öze qaşan ketede yeken?
– Bügen jürem deyde. Ketse yeken.
İtbay Qojantaymen baylasqan uädesen Bürketbayğa tügel ayttı.
– Durıs,– dede Bürketbay,– nieteñ oğan ausa, jalğız özem barıp urlap
äkeluge qolımnan patpeske bereyen. Öze de qız? Tolığıp bolğan.
Burabaydıñ semez şortanı sıqıldı, jürgende ırğañ-ırğañ yetede...
– Bar bolğır, bar yende!..
– Joq-a deymen, şerken pesken yeken yeze. Jası da 18- 19-ğa kelep qalmadı
ma yeken? Neşege kelse, onşağa kelsen, beraq pesken şiedey tolıp tur. Öze
de boyı suñğaq, keudele kelgen arşın qız.
– Bar, bar!..
– Qolıña quday tigezse...
– Bar deymen, doñız!..
– Bürkettey...
– Boldı, boldı, ket tez! Älge oylap qalar, nege keşekte dep.
– Barayın!– dede Bürketbay, yesekke qaray jüre berep, eşte qalğan sözen
beteneñ, közeneñ qubılısımen uqtırıp.
– Saq bol!– dede İtbay, Bürketbay ayağın tabaldırıqtan sırtqa attay
bergende.
– Belem ğoy, özem de.
Bürketbay şıqqanşa Asqar auıldan uzap, Şalqar köleneñ jağasına
jette.
Burabay tauınıñ aynalası Asqardıñ alaqanında. Ol belmeyten quz, ol
belmeyten say, ol belmeyten bulaq, ol belmeyten köl joq. Keyde Kökşeneñ
yeñ biek örkeşene şığıp jan-jağına qarasa, Burabaydıñ eşe-sırtı,
aynalası – tostağanğa quyğan qımızday döñgelenep jatqan qaptağan köl.
Solardıñ eşende Kökşeneñ soltüstek jağın jiektey, taudı qursaulağan
şabaq köle ğana siırdıñ imek müyeze sıqıldı. Özgelereneñ bäre berkelke,
döp-döñgelek. Jasıl barqıt kamzoldıñ üstene qadağan teñgelektey är
jerde appaq bop, döñgelenep künge şağılısqan ol kölderde köruge Asqar
toyğan yemes.
Aspanmen astasqan Kökşeneñ asqarınan ayaqtağı astay körengen
kölderdeñ jiegene barğanda, teñezdey telegey yekenen ol belede. Biekten
qarağanda ber tüste körengen kölde ol, qasına barsa, tüge basqa jılqıday,
özde-özderşe arnaulı qasietteremen ayırıp ala aladı. Kölem jağınan:
Şalqar, Torıayğır, Şortan, Jökey, Qotır, Ülken şabaq, Keşe şabaqpen
berdey. Bul atalğan kölderdeñ bärene de berge şetenen arğı şetene
qarağanda köz jetpeyde. Taudan qarağanda ayaqtağı astay bul kölder,
jiegenen qarağanda jer men kökteñ astasqan tusına baratın ülken ber
teñez tärezdenede. Yeger Jökey kölene: kemeneñ tumsığı sıqıldanıp,
Bürkette tauınıñ ber jaq şıñı süyriep barıp suğınıp turmasa;
Qotırdıñ oñtüstek jağınan: kelde jara orta kezene şeyen qulınnıñ
jalınday bop qarağay yesken, telgen qayıstay aral kermese; Burabaydıñ
orta kezenen sudı jarıp yeke tau şığıp, biektep barıp tekeneñ müyezendey
ayqaspasa; Şabaq köleneñ orta keze qumırsqanıñ belendey üzelep turmasa –
bul kölderde berenen beren kölem jağınan da, körkemdek jağınan da
ayırıp alu qiın.
Şalqardıñ özge kölden ayırması – onıñ künbatıs jaq jiegene taman,
jağadan jartı şaqırımday jerende tas deñgek bar. Bul deñgek kölden
nayzaday şanşılıp tek şıqqanmen, nayzağa üyles tas yemes. Ayta berseñ
ol, tas ta yemes, tas yemes te yemes. Tas deyen deseñ, deñgekteñ üstene ösken
jabağıday uyısqan betege, betegelerdeñ arasına ösken buyra tobılğı. Tas
yemes deyen deseñ, jelde küne aynala urıp jatqan tolqındar deñgekteñ beten
ber şaymaydı. Ber jere jay topıraqtay suğa opırılmaydı. Deñgek
alıstan qarağanda nayzaday şanşılıp jeñeşke körengenmen, qayıqpen
qasına barsañ, keşegerem auıldıñ qotanınday kölem! bar, töbesene
şıqqanda töñerek tügel köreneten kädemge tau. Osı deñgekteñ yen boyına
jazğıturım qaz-üyrek, şağala juldızday jie jumırtqa saladı. Kesep
ezdegen qayıqşılar ol deñgektege jumırtqanı qayıq-qayıq qıp tasıp
şığarsa da tauısa almaydı. Odan basqa jerende uya salar orın joq, dareyä
köldeñ bete, şelde kezende qustıñ balapanına qumırsqanıñ ileuendey
qaptaydı da ketede. Qayıqşılar bul balapandardıñ qaydan saya bolğanına
qayran qaladı.
Bürketbay quıp jetkenşe, köldeñ jağasında yersel-qarsıl jürgen
Asqardıñ köze Şalqardıñ deñgegende boldı. Burın da Asqar ol deñgekke
qızığıp, qayıq jaldap ber ret tüsken yede de, ber jaqtan jolauşı kele
jatıp, joldasınıñ «jete almassıñ, alıs, suğa ketersen» degenene
qaramay maltıp ta barğan yede. Yeke barğanında da ol ömerde yesenen
ketpestey äser alğan. Deñgekteñ quyqalı töbesene şığıp, jan-jağına
qarağanda, oyı Şalqar köldeñ, jelde künge tolqınınday tulap, sol
minuttağı boyındağı qayratın qayda qoyarğa belmegen. Sezemene qattı
äser yetken deñgekte ol umıtpaytın, keyde onıñ töbesene şıqqan
minuttarı tüsene de kereten.
«Ua, şerken!– dep oyladı ol deñgekke qarap turıp,– sonıñ basına
Botagöz yekeumez berge şıqsaq!..»
Oyğa batıp turğan Asqar, artınan Bürketbay kep «hap!» degende selk
yete tüste. Ol jarqabaqta tur yede. Suğa qulap kete jazdadı.
– Sen osınday qorqaq pa yeñ, Asqar?– dede Bürketbay, Asqardı belenen
quşaqtap, üreyle keskenene külemserey qarap.
– Eyä, aman jürsen, be, Bürketbay?–dede Asqar salqın.
– Bezde ne jau aladı deyseñ?!
Yekeue qatarlasıp, kölde jağalay ayañdadı. Bürketbaydıñ ıñğayın
Asqar körep kele jatır: bayağı qıljaqbastığınan basqa keñes şığatın
sıqıldı yemes.
– Bürketbay!–dede Asqar berazdan keyen,– yekeumez qurbımız ğoy, ras pa?
– Onda kemneñ dauı bar?
– Yekeumez de kedeydeñ balasımız ğoy?
– Seneñ aspanda, meneñ jerde jürgenem bolmasa, solayın solay.
– Men de qay ber şırqap uşıp jürgen adammın. Qanat-quyrıq mende
de qısqa yemes pe?
– Seneñ qanatıñ qısqa bolsa, ol şerken bezde atımen joq deseyşe.
– Qaljıñdı qoyıp, men sağan ber şın äñgeme aytayın dep yem.
– Mağan sol şınıñ kerek.
– Şın kerek bolsa, men sene burın jekkörep te jürdem.
–Nege bayğus-au!
Asqar uzaq uaqıt Bürketbayğa özeneñ oğan nege renjiten sebepteren
ayttı.
– Munıñ bereuenen de tañbayın!– dede Bürketbay.– Yende mağan qıl
degeneñde aytşı! Beraq men özem ospaq sözge şorqaqpın, sen mağan
jumbaqtı qoyıp, tura aytatınıñdı ayt!
– Aytsam: senen ber sır surayın, şınıñdı aytasıñ ğoy ?
– Aytayın belgenemde.
– Aytsañ: Tuyaqtıñ qızı qazer qayda, üyende me?
– Siırday bolğan qız üyende otıruşı ma yede? Qatın bop otır bereude,
balalı-şağalı bop.
– Kemde?–dede Asqar surlanğan keskenmen Bürketbayğa töne qarap.
– Sen kemde beleseñ. Mına, Qoylı-atığay eşende Dañqoy degen yeldege
bereude.
– Ağaları qayda?
– Baltabek kanser zauıtındağı mal soyu jumısına aralasıp jüreten
yede, anau küne ber may urlap qolğa tüste dep yestedem. Ötken küz Kenjetayı
jılqı urlap, ustalıp ketep yede, sodan joq. Sırt habar: eş jaqta qaşıp
jür deyde.
– Temerbek qayda?
«Asıq oynağan azar,
Dop oynağan tozar.
Bärenen de qoy bağıp,
K... jegen ozar...»–
degendey, tüptegende Tuyaq balalarınıñ yeñ oñdısı sol jaman bolıp
şıqtı. Özgelere qolınan kelmeyten yerlek esteymen dep basın juttı,
jaman Temerbek mına altın zavodına barıp jumısqa tüsep, şeşesen
asırap tür. Eştege sezem tolqınınıñ qattı yekpenemen, Asqardıñ auzına
kelgen suraular yernene elekpey, jañqaday qalqıp kete berde. «Nanayın ba,
nanbayın ba?» dep oyladı ol. Ber kezde tuğanınday jaqın bolğan süyekte
semya, mınaday apatqa uşırağanı oğan qattı battı. Surauğa öterek jauap
bergen Bürketbay, Asqardıñ keskenene qarap yede, qabağı tünerep, keskene
buzılğan tärezde yeken. Bürketbaydıñ jüregen basqan öterekteñ şañı,
Asqardıñ betene qonğanday, ol onı ayap, şının aytuğa ber oylap turdı da,
artın oylap İtbaydan bata almadı. Sonda da, Asqardıñ qasına yende yerse,
sır aytpauğa bolmaytın seyäqtanğan soñ «As peste, tez qayt!» dep öze ketep
qaldı.
4
Asqar İtbaydıñ üyenen şığıp, Şalqarğa qaray bettegende, soltüstek
künbatıs jaqta aspanda beldeulegen Kökşe, kök yen jerdeñ astasqan
tusına şökken köktemneñ qara sur bult sıqıldanıp tur yede. Şalqarğa
jetken kezde, qızğan künnen kün dareyä bop tolqığan sağım, Kökşeneñ
yetegen tolqınına bölep, munartqan bası teñez üstende alıstan jüzep kele
jatqan ulan-baytaq, ülken keme sıqıldandı. Sağımnıñ ulan-asır
teñezende tolqınğa kömelep jüzep kele jatqan keme sıqıldı Kökşene
körgende, onıñ yesene: Abay audarğan Lermontovtıñ «Parus» degen öleñe
tüste:
«Jalğız jalau jaltıldap,
Tumandı teñez örende.
Şet jerde jür ne tıñdap,
Nese bar tuğan jerende.
Oynaqtap, tolqıp, jel gulep,
Mayısar deñgek şaqırlap,
Ol jürgen joq baq ezdep,
Qaşpaydı baqtan boydı urlap,
Astında dareyä – kök maydan,
Üstende säule – altın kün.
Qaraşı, bükel qudaydan,
Suraydı dauıl küne-tün...»
«Ne degen tamaşa suret!– dep oyladı ol.– Şerken, Abay-ay, aqınsıñau! Arqanıñ şelende, Şıñğıstıñ tasında ösep, ömerende teñez körmeseñ
de, şarıqtağan aqındıq qeyälıñ teñezde uşıp tapqan yeken!»
Bürketbaydıñ Botagöz turalı, onıñ üye turalı aytqan sözdere
Asqardıñ köz aldına qarı japalaqtağan qıstıñ borandı suıq künendey
yelestede. Onıñ manağı altın kündey aşıq ümeten, qayğınıñ qara bultı
torladı. Osı kezde Asqardıñ oyın yelektergendey, Kökşeneñ basına
tütendene qara bult şögep, sodan seskengendey taudıñ yetegende yerkelep
oynağan sağım tau jaqtan qaştı. Älgende, teñezdege kemedey sağım üstende
qalqığan Kökşe, sağım tarağannan keyen, Asqardıñ közene örtke
uşırağan, bülenep, küyep jatqan ber zor üyge uqsadı.
Kökşetau, Qızıljar yeldereneñ köktem, jaz mezgelderende «amal»
deyten kündere boladı. Ol künderde: künneñ köze tañerteñ qaynap şığadı
da, tüske şeyen jerdeñ jüzen şıjıtıp jeberede. Jılqığa bügelek,
siırğa säygelde tiep, maldıñ mazası ketede; jan-jaqqa şapqılap,
barqını bar sulı jer ezdep, kölge, özenge panalaydı. Bul kezde azdap
ürlegen ıstıq jelde ol yelder – «añızğaq» deyde. Üyge kergen añızğaq
adamnıñ öñeşene jarmasıp, tükeregen kepterep, tamağın qurğatadı, adam
qımız eşse «aq tañday» bop, tamağına qaqırıq qatadı, añızğaqta
adamnıñ şölen qandıratın jalğız ğana qaymaq quyğan qoyu şay.
«Şay,
Şay eşsem köñelem jay,
Ätteñ, aqşasın bergende –
hay-hay-hay!»–dep ökenede ol kezde şayı joq kedeylere. Osınday
säygelde, bügelekte añızğaqtıñ artınan ol yelder nöserlep quyıp öteten
jañbır kütede. «Köktemdege bult köñelşek». Elude ber künder bolmasa,
köktem kezende añızğaqtan añsası kepken adam men ayuandardı tüsten
keyen salqın auamen susındatın jauıp ötpeyten künder az kezdesede.
Añızğaqqa şıjığan Asqardıñ da añsası keuep, aq tañday bola
bastağasın auılğa bettede.
Asqar üyge kerse, İtbay tündekte japqızıp, ergene türgezep, tört qabat
şıt körpeneñ üstende yeke jastıqqa şıntaqtap, dambalşañ, jalañ ayaq,
köylekşeñ, jalañ bas şay eşep otır yeken. Qasında bäybeşese Asıltas
ayağın sipap otır, toqalı – Jamal şay quyıp otır. İtbaydıñ bet-auzın
ter basqan.
– Apır-ay, qudaydıñ mına küne küyde-au!– dede İtbay teren oramalmen
sürtep, yesekten kergen Asqarğa,– dalada künsep köp jürdeñ ğoy. Üş sağatqa
jaqın jürdeñ,– dede ol, kümes baqannıñ ber butağında elule, tırsıldap
soğıp turğan şınjırlı ülken sağatqa qarap,– şöldegen şığarsıñ. Tütep
ölep bara jatqansın mına ber şaydı jaña aldıma alıp yem, mundayda
jannıñ raqatı şay ğoy. Kepken sıqpa qurtpen qaymaq quydırıp, qoyu ğıp
eşken şaydan dünieneñ jumağı bar deymeseñ mundayda. Käne, otır, şeşen!
Uyattı qoy, köylek-dambaldan basqanı sıpırıp tasta!..
Bul sözderde aytqanda, İtbay Asqardıñ keskenene qarap, susaudan basqa
eşende zelde berdeme barın uqtı. «Bürketbay bülderep kelmese jarar yede?»
dep oyladı eşenen. Beraq sır bergese kelmey, Asqarğa jılı sözderemen
berge külemdey qaradı.
«Jıluı joq boyınıñ,
Jılmiğanı netken?!»–
degen Abaydıñ söze tüste Asqardıñ oyına. «Jolbarıs adamğa şabarda,
yerkelegen ittey jüze jılıp qılmıñday ketede» dep yestiten yede Asqar.
İtbaydıñ jılmıñdauı oğan sol jolbarıstıñ yerkeleue sıqıldı körende.
– Otır!–dede İtbay tağı da Asqarğa.– Äy, toqal, sen yette belşe! Pesken
şığar. Jidep ketpesen. Bäybeşe, şay quy! Asqar yet aldında susındap
alsın, äytpese yet jey almaydı. Dalada jürep kelde ğoy, qımızı señgen
şığar.
Dastarqan qasına kep otırğannan keyen, kelgele körmegen İtbaydıñ
bäybeşese Asıltasqa Asqar:
– Yesensez be?– dey saldı.
Botagözge bügen-yerteñ jegetteren jebergele otırğanın İtbay Asıltasqa
şet jağalap aytıp yede.
Asqardıñ salqın amandasuınan «osı jeget belep qoydı ma, äle?»dep
oyladı Asıltas.
Reneşte oyda otırğanmen, susağan Asqar sıqpa qurttı k,anttay testep
auzınıñ dämen alıp otırıp, şaydı qanıp eşte.
– Astı äkeleyen be, peste,– dede ber kezde Bürketbay kerep.
– Äkel!
Şığıp ketken Bürketbay azdan keyen beten dastarqanmen jauıp, buı
burqırağan sarı tabaqpen yette alıp kerde.
YeKENŞE TARAU
ÖLEM ÜSTENDE
1
Aybalanıñ tıq-tıq jötelgen dauısına Botagöz oyanıp ketse, baraktıñ
on boyında sıqsiğan belte şamdar janıp, jumısşılar japır-jupır
kienep alıp, ketep jatır yeken. Beraq äle tañ atpağan sıqıldı. Baraktıñ
eşendege qoyu qarañğılıqtı sığırayğan belte şamdardıñ jarığı jeñe
almay, barak küñgert.
Botagöz basın kötergende, ber jağı ketelgen şaşkeneñ tabağındağı,
beltesen yeske şüberekten yesep, siırdıñ mayına malğan şam, mayı
tausılıp, belteneñ şüberek ise şığıp sönep baradı yeken. Botagöz uyqı
tığılğan közen qolımen uqalap jeberep, tösegeneñ basında turğan may
salatın ayaqtı qarasa, tübende tük joq.
– Qalqam-ay, nege turdıñ, uyıqtasañ yedeñ!– degen Aybalanıñ sözene ol
jauap bermey, ärkemderden may surap, alısıraq ber köykeden tauıp alıp
kelde de, aqtıq jalını älsez ğana lapıldap turğan beltege maydı
tamızdı. May tigennen keyen belte äuele şıjıldap, artınan jarqıray
bastadı.
Botagöz şam sönerdeñ aldında bieneñ ber sauımı burın qalğığan yede.
– Jata tursayşı, säulem,– dede Aybala tağı da,– ağañ ketkele ber kün
durıs uyıqtağan joqsıñ. Qanıñ qaşıp, ajarın, quqıldanıp kette. Auru
menen sen jüdeu sıqıldısıñ. Äle yerte ğoy, qalqam. Az da bolsa jatıp
uyıqtaşı. Bolmasa, bügen barmay-aq qoy jumısqa.
Botagöz belte şamnıñ jarığımen Aybalanıñ keskenene qarasa,
kündegeden özge yeken. Berazdan bere Aybalanıñ yete tügel tarap, qu süyege
qalğan. Burın tolğan ayday döp-döñgelek bete solbırayıp, urtınıñ
sırtınan tesen sanap alatın halge jetken. Qolınıñ, ayağınıñ süyektere,
dorbanıñ eşene salıp qoyğan qu süyekter sıqıldanıp, buındarı
bultiıp, şığıp ketken. Şelbigen qıldırıqtay moynına qarağanda,
«basın neğıp köterep tur?»–dep oylaytın Botagöz. «Arıq adamnıñ köze
ötker boladı yeken-au!– deyten Botagöz eşenen.– Qarağanda öñmenemnen ötep
kete jazdaydı!»
May tamızğannan keyen jarqırap janğan belte şamnıñ jarığımen
Botagözdeñ köze Aybalanıñ keskenene tüsse, yeke betende qulpırıp qan
oynap tur yeken. Dene sau kezende Aybalanıñ, bete osınday qan oynağan
nurlı bolatın yede. Közqarası da bügen kündegedey ötker yemes, dene sau
kezendege sıpayı qaraytın ädeme qarasınıñ qalpına kelgen.
Qattı uyıqtağandıqtan Botagözdeñ bası auırıp qalğan yeken. Keşege
jumıstan tınıqpağan denese qurıstap jatudı telep yede, deneneñ yerkene ol
könbey kerelde de, boyın azdap sergetep, berer ret auzın kere, demen qattı
ala yesenep, jinala bastadı.
– Nege jatpadıñ, säulem?–dede Aybala tağı.
– Uyqım qanıptı.
– Qaydan qansın uyqıñ, burın tört közemez tügelde köp uyıqtaytın
yeñ. Basıña auırtpalıq tüskesen amalıñ bar ma!..
Arjağınan ağıtılıp közene saulap kelgen jastı Aybala yereksez bögep
bosatpadı. «Öze qajıp jürgen balanı jılap qajıtpayın» dep oyladı
ol.
Ötken küne yegezben Temerbek kelep: «ne körsek te berge köreyek» dep
köşerep äketkese kelep yede, oğan Aybala men Botagöz qarsı da bolğan joq
yede, qasındağı körşelere: «naşar sırqattı qalay aparasıñ, jolda jazım
bolsa qiın bolar, azdap şıda!» deste. «At yemes ögez, jolda qazaq arbanıñ
üstende şayqalıp qiın bolar, auırlap qalasıñ!» dep körşelere Aybalağa
da aqıl aytqasın, Aybala maqul yeken dep, Temerbekte – ruqsat berep
qaytardı da, «jaqın arada kelep ket, täuerlensem onı körerseñ,
täuerlenbesem, yendege kelgeneñde ne qılsam da qalmaymın!» degen sözde
ayttı. Berazdan bere sırqatı özene auırlağan sıqıldı körenep, tüne boyı
jötelep şığatın Aybala, bügen tünde kerpek qaqqan joq. Jötelep otırıp,
onıñ tüne boyı oylağan oyı: «Sal jegetten (Temerbekte ol Sal jeget deyten
yede) nege qaldım. Osınday yesem barda äjemneñ qolına barğanım jaqsı yede.
Yerteñ olay-pulay bop ketsem, yerkeme qiın boladı-au!»
Bul üydeñ bulay küyzeluşelekke uşırağan sebebe bılay: 1913 jılı
Peterburgten qaytqannan keyen İtbay Baltabekke: «Qarındasın mağan
bersen» dep kese saldı. Bul sözge Baltabek ırşıp tüsep, mañına
jolatpağasın, sıpayı sözge könbeytenen körgen İtbay mıqtılıq aytıp
qorqıttı. İtbaymen ustasuğa bele şıdamağan Baltabek İtbaydıñ
«yelşelere» soñınan qalmay mazalay bergen soñ, qayısıp ber kelep «bunı
qaytemez?» dep Kenjetayğa aqıldasıp yede:
– Qorıqsañ Botagözde öz qolıma ber,– dede Kenjetay,– men jer jüzende
tere jürep, qarındasımdı oğan bermeymen.
Kenjetaydıñ söze Baltabekte qaytadan qayrattandırdı.
Qayısqan Baltabekte Kenjetaydıñ qataytqanın İtbay yestede. «Özen
könderep köreñder» dep Kenjetayğa da «yelşe» jeberep yede, Kenjetay
könbegen soñ, yeregesken İtbay urıların jumsap, jaqın qaladan jılqı
aldırdı da, Kenjetaydıñ qorasına jasırtıp, jılqı ieleren üstenen
tüsertte. Sol pälemen Kenjetay ustalıp, sottalıp aydalıp kette.
– Men jazıqsız ketep baram,– dede Kenjetay, jönelterde amandasa
kelgen Baltabekke,– tere bolsam ber kelermen. Yeger osaldıq qıp Botagözde
İtbayğa berseñ, meneñ qas duşpanım sen bolasıñ, aldımen senen,
qanıñdı eşem.
Eneseneñ aqılın alğan Baltabek tağı da «yelşe» salğan İtbayğa bayağı
jauabın qaytardı. Burınğıdan jaman öşekken İtbay uyasın buzayın dep,
yeñ aldımen Baltabekteñ üyen küydertte. Odan keyen, jalğız siırın
urlatıp joyıp jeberde.
Kün körese küyzeuşelekke uşırağan Baltabek, Burabay qalasına jaqın
jerdege konserv zavodına köşep kep jumısqa tüste.
Oğan, mene, yeke jıl. Sodan bere turatın orındarı – jüz şaqtı üyle
jan berge turatın uzın, keñ baraq. Aybala körener közge osı baraqtan
auırdı: bulardıñ tösegen salğan tustağı tereze sınıp köpke şeyen